ابوزرعه دمشقیاَبوزُرعه، عبدالرحمن بن عمرو بن عبدالله بن صفوان بن عمرو نصری دمشقی (د ۲۸۱ق/ ۸۹۴م)، مورخ و محدث. ۱ - معرفیاو از خاندان بنی نصر بن معاویه در شام برخاست. [۱]
سمعانی، عبدالکریم، ج۱۳، ص۱۱۴، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
از تاریخ تولد وی اطلاع دقیقی در دست نیست. بنابر اشاره ذهبی [۲]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱۳، ص۳۱۲، سیر اعالم النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
و آنچه از کتاب تاریخ خود ابوزرعه برمی آید و نیز با توجه به سنوات درگذشت استادانش، وی قبل از ۲۰۰ق زاده شده است. [۳]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۲۵ـ۲۸، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
۲ - تحصیلابوزرعه از کودکی به همراه پدر در مجالس علما حضور می‌یافت. یکی از استادانش، به نام ابومسهر از مجالست او با علما در این سن و سال، اظهار تعجب می‌کرد و استاد دیگرش احمد بن ابی الحواری او را «شیخ الشباب» لقب داده. [۴]
ابن ابی حاتم، محمد بن ادریس، ج۲ ۲، ص۲۶۷، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
[۵]
ابن عساکر، علی بن حسن، ج۱۰، ص۶۵، تاریخ مدینه عمان، دمشق، دارالبشیر.
[۶]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۲، ص۶۲۴، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ ـ ۱۳۳۴ق.
پدرش او را برای تحصیل دانش به شهرهای مختلف شام اعزام می‌داشت و او با ولع عجیبی در جلسات درس و بحث شرکت می‌کرد، اما به سادگی تسلیم آراء استادان نمی‌شد، بلکه با آنان به مناقشه و مباحثه می‌پرداخت و تا قانع نمی‌شد و نتیجه مطلوب را به دست نمی‌آورد، از مباحثه دست نمی‌کشید. [۷]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۲۹ـ ۳۲، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
۳ - استادان و مشایخاستادان و مشایخ او را که اغلب از شام و حجاز و عراق بودند، حدود ۱۵۰ تن برشمرده اند، از آن جمله اند: ابومسهر عبدالاعلی بن مسهر غسانی (د۲۱۸ق)، ابونعیم فضل بن دکین (د ۲۱۹ق) و محمد بن مبارک صوری (د ۲۱۵ق). وی به ویژه از احمد بن حنبل و یحیی بن معین دانش آموخت و حدیث شنید. [۸]
ابن ابی یعلی، محمد، ج۱، ص۲۰۵، طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۹]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۳، ص۴۲۳، تذهیب التهذیب، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث استانبول، شمـ ۲۳۹.
[۱۰]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، ج۶، ص۲۳۶، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
از جمله شاگردان و پیروان او باید از ابوجعفر طحاوی که خود از اجلّه علما و مشاهیر فقهای حنفی بوده، ابن ابی داوود ، ابوالمیمون بن راشد ، و ابو یوسف یعقوب بن سفیان بسوی که در کتاب المعرفه و التاریخ در مواضع بسیاری از ابوزرعه نقل کرده است، یاد کرد. [۱۱]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱۳، ص۳۱۲، سیر اعالم النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۱۲]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، ج۶، ص۲۳۷، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
ابوداوود سجستانی و ابن صاعد نیز در مواضع متعدد به او استناد کرده اند. [۱۳]
صفدی، خلیل بن ایبک، ج۱۸، ص۲۰۹، الوافی بالوفیات، به کوشش ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۴۰۸ق.
ابوزرعه به جمع آوری حدیث عنایت خاصی داشت. [۱۴]
سمعانی، عبدالکریم، ج۱۳، ص۱۱۴، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
۴ - آثاربیشتر علما و نویسندگان از کثرت تألیفات او یاد کرده‌اند، ولی معدودی از آن‌ها بر جای مانده و بقیه تاکنون شناخته نشده است و فقط نام و نشانی از آن‌ها در آثار دیگران به چشم می‌خورد: ۴.۱ - آثار چاپیتنها اثری از ابوزرعه که به چاپ رسیده، کتاب تاریخ اوست که مشتمل بر حوادثی از تاریخ اسلام در سده های ۱ و ۲ق است. وی در این کتاب از سیره پیامبر ، صلی‌الله‌علیه‌و‌اله آغاز کرده و از تاریخ زندگی ابوبکر و عمر و عثمان و شرح وقایع زمان آنان به تفصیل سخن گفته، و از دوره خلافت علی علیه‌السلام، تنها به شرح جنگ‌های جمل و صفّین بسنده کرده و آنگاه به ذکر نام خلفای بنی امیه با قید تاریخ خلافت هر یک و به اختصار به بعضی حوادث زمان آنان و نام خلفای بنی عباس تا زمان هارون الرشید پرداخته است. [۱۵]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۱۰۷ ـ ۱۰۸، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
خطیب بغدادی احادیثی از آن کتاب نقل کرده و استفاده از آن را برای طالبان تواریخ محدثان مفید دانسته است. [۱۶]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، ج۳، ص۵۱ ـ ۵۲، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۷]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۵۱، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
نویسندگان و مورخان دیگر، چون ذهبی در کتاب تاریخ الاسلام، [۱۸]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۲ ـ ۱۴، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ابن ابار در المعجم، [۱۹]
ابن ابار، محمد بن عبدالله، ج۱، ص۴۵، المعجم، مادرید، ۱۸۸۵م.
ابن کثیر در البدایه، یاقوت در معجم البدان، ابن رجب حنبی ، ردّانی و کتانی ضمن تصریح نام کتاب، مطالبی از آن نقل کرده اند. ابن عساکر نیز در کتاب خود به نام تاریخ مدینه دمشق، بی ذکر نام، از این اثر ابوزرعه اقتباس کرده است. [۲۰]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۵۲ ـ ۵۳، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
تاریخ ابی زرعه در ۲ جلد به کوشش شکرالله بن نعمت الله قوجانی در ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م در دمشق به چاپ رسیده است. بخشی از آن‌که مربوط به قضات دمشق است، ذیل کتاب قضاة دمشق ابن طولون از روی نسخه خطی فاتح به کوشش صلاح الدین منجد منتشر شده است. [۲۱]
منجد، صلاح الدین، ج۱، ص۱۳، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
۴.۲ - آثار خطیتنها اثری خطی که تاکنون از ابوزرعه به دست آمده، رساله مختصری در «اعلال» احادیث و سؤالاتی در آن باب است که از آن با نام حدیث ابی زرعه یاد شده و جزء دوم آن ضمن مجموعه شماره ۳۷۵۲ در ظاهریه دمشق موجود است، [۲۲]
سواس، یاسین محمد، ج۱، ص۶۵ ـ ۶۸، فهرس مجامیع المدرسه العمریه، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
[۲۳]
ظاهریه، خطی (حدیث)، ج۱، ص۱۶۲.
اما اشاره سزگین به همین نسخه با نام «الاحادیث و الحکایات و العلل و السؤالات» درست نیست، زیرا در فهرست ظاهریه این رساله به صراحت به ضیاء الدین مقدسی منسوب شده است. [۲۴]
سواس، یاسین محمد، ج۱، ص۶۷، فهرس مجامیع المدرسه العمریه، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
همو به جزء اول این رساله جزو مجموعه شماره (۴) ۲۱۶۹ در ۱۳ برگ (از ۴۸ ـ ۶۰) در کتابخانه فیض الله افندی استانبول اشاره کرده است، ولی منجد [۲۵]
منجد، صلاح الدین، ج۱، ص۱۳، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
ذیل شماره مذکور در همان‌جا اسم کتاب را فوائد ابی زرعه ذکر کرده است. از مطالبی که ابن عساکر در تاریخ مدینه دمشق از این اثر نقل کرده، چنین معلوم می‌شو که این کتاب یا خود به طبقات تقسیم شده. یا بخشی از کتاب الطبقات ابوزرعه بوده است. در هر حال به طوری که از عنوان این نوشته مستفاد می‌شود، موضوع آن درباره مسائل گوناگون، از حدیث، رجال، حکایات، علل و مسائل فقهی است که بدون رعایت نظم و ترتیب معینی تألیف یافته است. [۲۶]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۶۲ ـ ۶۳، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
۴.۳ - آثار یافت نشده۱. الطبقات، از مفهوم عنوان کتاب چنین بر می‌آید که مؤلف در این اثر خود طبقات راویان حدیث را ذکر کرده است. خولانی در کتاب خود از این اثر نام برده [۲۷]
خولانی، عبدالجبار، ج۱، ص۴۵، تاریخ دارّیا، به کوشش سعید افغانی، دشمق، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م.
و سخاوی معتقد است که این کتاب همان کتاب تاریخ اوست، ولی دلایلی در دست است که روشن می‌سازد که هر کدام کتاب جداگانه ای است، اما معلوم نیست الطبقات شامل طبقات همه راویان است، یا این‌که مختص طبقات راویان شام است که مورد اقتباس ابن عساکر واقع شده است. [۲۸]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۵۴ ـ ۵۹، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
۲. ذکر اهل الفتوی بدمشق، صفدی در الوافی بالوفیات [۲۹]
صفدی، خلیل بن ایبک، ج۲، ص۲۵۵، الوافی بالوفیات، به کوشش ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۴۰۸ق.
از آن استفاده کرده است.۳. تسمیـه شیوخ اهل دمشق، این کتاب نیز مورد استفاده ابن عساکر قرار گرفته بوده است. ۴. الاخوة و الاخوات، ابن عساکر و ابن حجر در شرح حال عده ای از علما از این اثر استفاده و اقتباس کرده اند. [۳۰]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۶۵ ـ ۶۷، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
۵. سیرة الرسول و تاریخ الخلفاء الراشدین، ظاهراً عنوان دیگری است برای کتاب تاریخ او. نسخه خطی آن در کتابخانه فاتح استانبول به شماره ۴۲۱۰ که همان شماره کتاب تاریخ است، نگهداری می‌شود. ۶. تاریخ دمشق. ۷. الفوائد و الاحادیث و العلل و السؤالات. ۸. المسائل عن الامام احمد. ۹. کتاب التابعین من اهل الشام. ۱۰. من ولی السرایا من اهل الشام. ۱۱. تسمیـه اهل فلسطین. ۱۲. تسمیـه اهل حمص. ۱۳. تسمیـة من نزل الشام من الانصار و قبائل الیمن من الصحابه. ۱۴. تسمیـة نفر قدموا من الشام فی امارة عبدالملک. ۱۵. تسمیـة نفر متقاربین فی السن، عمروا. ۱۶. تسمیـة نفر ذوی اسنان و علم. ۱۷. تسمیـة نفر اول زهد و فضل. ۱۸. تسمیـة من قدم الشام للجهاد فقتل فمات. ۱۹. تسمیـة اصحاب مکحول. ۲۰. تسمیـة نفر یروون عن الزهری. ۲۱. تسمیـة الاصاغر من اصحاب واثل‌ـة بن الاسقع. ۲۲. تسمیـة اصحاب الاوزاعی. ۲۳. ذکر اصحاب الولید بن مسلم و محمد بن شعیب و غیرهم. ۲۴. من حدث بالشام من النساء. [۳۱]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۵۰ ـ ۵۱، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
[۳۲]
قوجانی، شکرالله، ج۱، ص۵۹ ـ ۶۰، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد بن عبدالله، المعجم، مادرید، ۱۸۸۵م. (۲) ابن ابی حاتم، محمد بن ادریس، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م. (۳) ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. (۴) ابن حبان، محمد کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق. (۵) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق. (۶) ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه عمان، دمشق، دارالبشیر. (۷) ابن کثیر، البدایه. (۸) بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفه و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م. (۹) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۱۰) خولانی، عبدالجبار، تاریخ دارّیا، به کوشش سعید افغانی، دشمق، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م. (۱۱) ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۲) ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ ـ ۱۳۳۴ق. (۱۳) ذهبی، محمد بن احمد، تذهیب التهذیب، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث استانبول، شمـ ۲۳۹. (۱۴) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعالم النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۵) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م. (۱۶) سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیع المدرسه العمریه، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م. (۱۷) صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۴۰۸ق. (۱۸) ظاهریه، خطی (حدیث). (۱۹) قوجانی، شکرالله، مقدمه بر تاریخ ابی زرع‌ـة الدمشقی، دمشق، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م. (۲۰) منجد، صلاح الدین، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م. (۲۱) یاقوت، بلدان. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوزرعه»، ج۵، شماره۲۱۷۸. |